De verplichte achternaam

Op 21 maart 1804 voerde de Franse keizer Napoleon Bonaparte een burgerlijk wetboek in, dat bekend is geworden als de Code Napoleon of de Code Civil. Het wetboek heeft veel invloed gehad op het Europese recht en de rechtspraak.

Tijdens de Franse tijd van 1795 tot 1813, ook wel de Frans-Bataafse tijd genoemd, was het grootste deel van Nederland een vazalstaat van Frankrijk en vanaf 1810 een onderdeel van het Eerste Franse Keizerrijk.
Napoleon heeft veel sporen achtergelaten in ons dagelijks leven tijdens zijn keizerschap over Holland: van de uniformiteit van maten en gewichten tot het rechts rijden en, belangrijker, de modernisatie van bestuur en rechtsspraak en de invoering van de burgerlijke stand.
De burgerlijke stand werd op zijn bevel in 1811 in Nederland ingevoerd en vanaf toen moest iedere bewoner zijn vaste familienaam bevestigen of er een aannemen.

Tot 1810 werden gegevens over doop, trouwen en begraven vastgelegd in kerkregisters. Tijdens de Franse Revolutie in 1789 ontstond er een scheiding tussen kerk en staat. Een van de gevolgen was dat de overheid zo geen toegang meer had tot informatie over de burgers. Het werd bijvoorbeeld erg lastig om de juiste personen op te roepen toen de dienstplicht werd ingevoerd.

Napoleon stelde daarom de Code Civil (burgerlijk wetboek) met de verplichting van een familienaam. Bij de invoering daarvan in Nederland bedachten sommige tegenstanders van Napoleon - of mensen die het allemaal niet zo serieus namen - rare achternamen als Boterkop, Armoedzaaier en Naaktgeboren.

Napoleon’s jongste broer, Lodewijk Napoleon, bijgenaamd de Lamme Koning, Lodewijk de Goede en het konijn van Nederland en door Napoleon in 1806 aangesteld als koning van Nederland, wilde het wetboek overigens niet één op één invoeren in Nederland. Dit tot onvrede van Napoleon die dit van hem geëist had. Lodewijk stelde een commissie aan die het wetboek liet aanpassen aan de Nederlandse situatie. In 1809 trad in ons land vervolgens het "Wetboek Napoleon, ingerigt voor het Koningrijk Holland" in werking. Twee jaar later werd dit wetboek alsnog vervangen door de Code Napoleon.

Principes Franse Revolutie

Al voor de publicatie van de Code Napoleon waren er in Frankrijk verschillende decreten uitgevaardigd met bepalingen over allerlei onderdelen van het burgerlijke leven. Eind 1799 waren er bijvoorbeeld echtscheidingswetten gepubliceerd. Deze werden ook in de Code Napoleon opgenomen. Bepaald was bijvoorbeeld dat een man niet van zijn vrouw mocht scheiden als deze ouder dan vijfenveertig was.

In de Code Napoleon werden de principes van de Franse Revolutie – vrijheid, gelijkheid en broederschap – officieel vastgelegd. Met het liberale wetboek wilde Napoleon de regels van het Franse recht duidelijk en begrijpelijk vaststellen. Elke burger werd geacht de inhoud te kennen. De Code Napoleon legde de persoonlijke vrijheid van burgers vast en bepaalde dat iedereen voor de wet gelijk was. Ook werd de godsdienstvrijheid officieel ingevoerd en de macht van de kerk ingeperkt. De Code Napoleon zorgde definitief voor een scheiding tussen Kerk en Staat ^*).

Met de invoering van het wetboek werd gebroken met de oude situatie op het gebied van het recht, waarbij vooral op lokaal niveau allerlei wetten en regels konden worden ingevoerd. In deze oude situatie kon een Franse vorst deze lokale wetten vaak niet overrulen. Met de invoering van de Code Napoleon vond de rechtsvorming voortaan op centraal niveau plaats. En de wetten werden in beginsel op ieder lager niveau van kracht.

Liberaal

De Code Napoleon was voor die tijd uiterst liberaal, maar dat betekende niet dat iedereen ineens de volledige vrijheid kreeg. Vrouwen mochten bijvoorbeeld nog altijd niet stemmen. En de vrije handel, waarover ook verschillende bepalingen werden opgenomen, gold niet voor de handel met de Britten. Die handel zou Napoleon in 1806 zelfs helemaal verbieden middels het zogenoemde Continentaal Stelsel.

Hèt exportproduct van het Franse Keizerrijk

Omdat het wetboek grote invloed had op tal van Europese landen, wordt de Code Napoleon ook wel eens hèt exportproduct van het Franse Keizerrijk genoemd. Napoleon voerde zijn wetboek namelijk door in alle gebieden die hij veroverde. Dat hij dat uiterst belangrijk vond, blijkt ook uit een uitspraak van Napoleon ten tijde van zijn ballingschap op Sint Helena:

“Mijn echte roem komt niet van het feit dat ik veertig veldslagen heb gewonnen. Waterloo zal de herinnering van zovele overwinningen uitwissen. Wat door niets zal worden uitgewist, wat eeuwig zal voortbestaan, is mijn Burgerlijk wetboek.”

Het belang van de Code Napoleon kan ook moeilijk overschat worden. Napoleon-biograaf Johan Op de Beeck schreef over de invloed van het wetboek het volgende:

“Zelfs al zijn sommige artikelen en principes verouderd en aangepast, de Code Civil – of Code Napoleon, zo u wilt – is de basis van de moderne rechtstaat. Voor het eerst werd iedereen gelijk voor de wet, werd de individuele vrijheid erkend en beschermd, en kwam in plaats van feodale willekeur een universele rechtsorde. Ze bleef in Nederland en België, maar ook in het latere Duitsland de basis van het recht. De Code was een overwinning op de chaos. Alleen Napoleon was ertoe in staat.”

De Franse tijd eindigde toen Napoleon werd verslagen bij de Slag bij Leipzig, oftewel Volkerenslag, op 16 – 19 oktober 1813. De oudste zoon van Willem V keerde op 30 november 1813 terug naar Nederland. Na het Congres van Wenen werd hij in 1815 als Willem I ^**) uitgeroepen tot koning der Nederlanden.
De Code civil zou echter de basis van het Nederlandse recht blijven vormen.

*) In Frankrijk werd in 1905 een nieuwe "Wet van scheiding van kerk en staat" ingevoerd, waarvan de eerste twee artikelen luiden:

1. De Republiek garandeert vrijheid van geweten. Het garandeert de vrije uitoefening van godsdienst […] 
2. De Republiek erkent, betaalt of subsidieert geen enkele religie […]

**) Andreas Gelaŭff, betbetbetovergrootvader uw webmaster, leverde in februari 1819 aan Koning Willem I de vleeswaren voor de viering van de vierde verjaardag van diens koningschap waarvan factuur.

Bronnen:
https://historiek.net/code-napoleon-code-civil/77732/
https://historiek.net/200-jaar-burgerlijke-stand/12955
https://nl.wikipedia.org/wiki/Franse_tijd_in_Nederland
https://nl.wikipedia.org/wiki/Lodewijk_Napoleon